Things To Do

St Gwrthwl’s Church, Llanwrthwl

A late Victorian building on a 4,000 year old site with large sacrificial stone.  The font is 13th century, possibly from Abbey Cwmhir.  The valley leads up to the original abandoned village.  The area abounds in bronze age cairns, standing stones and circles. Legends surround Carn Gafallt, named for King Arthur’s hound,  Saith Maen, seven maidens turned to stone by St Gwrthwl for dancing on Sunday and Drygarn Fawr and Gamriw with their massive cairns. Little is known of St Gwrthwl, “The Confessor” who could have founded his church in the 5th or 6th Centuries with connections with Vortigern or St David and St Afan. His saint’s day is the 2nd March. Of note is Penuel URC Chapel to the South dating from 1832

Eglwys Sant Gwrthwl, Llanwrthwl

Adeilad o’r cyfnod Fictoraidd diweddar ar safle 4,000 mlwydd oed gyda charreg aberthol fawr.  Mae’r bedyddfaen yn perthyn i’r drydedd ganrif ar ddeg, o bosibl o Abaty Cwmhir.  Mae’r dyffryn yn arwain i fyny at y pentref gwreiddiol sydd bellach yn anghyfannedd.  Mae llu o garneddau, meini hirion a chylchoedd o’r oes efydd yn yr ardal. Mae chwedlau yma sy’n gysylltiedig â Charn Gafallt, a enwyd ar ôl ci’r Brenin Arthur; Saith Maen, saith o forynion a gafodd eu troi’n garreg gan Sant Gwrthwl am ddawnsio ar Ddydd Sul a Drygarn Fawr a Gamriw gyda’u carneddau enfawr. Ychydig sy’n wybyddus am Sant Gwrthwl, ‘Y Cyffeswr’ a allai fod wedi sylfaenu ei eglwys yn y 5ed neu’r 6ed ganrif ac a oedd â chysylltiadau gyda Gwrtheyrn neu Ddewi Sant a Sant Afan.  Dydd y nawddsant hwn yw 2 Mawrth. Mae Eglwys Ddiwygiedig Unedig Penuel a leolir i’r De ac sy’n dyddio o 1832 yn werth ei nodi.

St Brides Church, Cwmdeuddwr

Dedicated to St Bride which reflects the presence of a sacred well just outside the churchyard, which is a prehistoric circular site . It was here that Lord Rhys, the Welsh prince called together a gathering in the 13th century to present the vast area of the Elynedd to the monks of Strata Florida. The common of Cwmdauddwr Grange provided food for Rayader Castle.  These ancient areas still exist in designated commons and sheepwalks. The present Church is Victorian but has some interesting plaques from Nantgwillt Church which was submerged when the Elan Valley dams were built in the late 19th Century. One of these commemorates the fact that Emmeline Lewis-Lloyd, who was a pioneering Alpininist, was the 8th woman to climb Mont Blanc. The Church has a very fine ironwork rood screen.

Eglwys Santes Bride, Cwmdeuddwr

Mae’r eglwys hon, a gyflwynwyd i’r Santes Bride, yn nodi presenoldeb ffynnon gysegredig yn union y tu allan i’r fynwent, lle sy’n safle cylchol cyn-hanesyddol. Yma y galwodd yr Arglwydd Rhys, y tywysog Cymreig, gasgliad o bobl ynghyd yn y drydedd ganrif ar ddeg i gyflwyno ardal enfawr Elynedd i fynachod Ystrad Fflur. Roedd tir comin Plasty Cwmdeuddwr yn darparu bwyd ar gyfer Castell Rhaeadr.  Mae’r ardaloedd hynafol hyn yn dal i fodoli o fewn tiroedd comin a ffriddoedd dynodedig.  Mae’r Eglwys bresennol yn perthyn i oes Fictoria ond y mae yma blaciau diddorol o Eglwys Nantgwyllt a gafodd ei boddi pan adeiladwyd cronfeydd dŵr Cwm Elan yn niwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg.  Mae un o’r rhain yn coffau’r ffaith mai Emmeline Lewis-Lloyd, a oedd yn un o’r gwragedd cyntaf i ymddiddori yn yr Alpau, oedd yr wythfed ddynes i ddringo Mont Blanc.  Mae gan yr Eglwys groglen wych iawn o waith haearn.